شايعه و تاثير آن بر افکار عمومي

مهدى عيني
اشاره:
وقايع و حوادث مبهمى که اخبار و اطلاعات موثق‌، دقيق و درستى در مورد آن وجود ندارد، يا اطلاعات ناقص و بعضا متناقض از آن در جامعه جريان پيدا مى‌کند، زمينه‌ شکل‌گيرى يک جريان خبرى تخريب کننده، نادرست و غير واقعى به نام “نام شايعه را فراهم مى‌کند. حوادث طبيعى و غير مترقبه‌اى چون زلزله که هم به اندازه کافى وحشتناک و هراس‌آور و فراگير و هم از نظر علمى غيرقابل پيش‌بينى است مى‌تواند زمينه‌هاى قدرت گرفتن رسانه شايعه را فراهم کند.”3
مقدمه
“شايعه، کوششى جمعى است براى تفسير يک موقعيت مبهم ولى جذاب. يک مطالعه موردى درباره شايعه نشان مى‌دهد وقتى که جمعيتى به چيزى به شدت دلبستگى پيدا مى‌کند، شايعه به طور کامل و متنوع توليد مى‌شود. ابن ديدگاه مخالف با نتايج کلى است که آلپورت و پستمن براساس تجارب آزمايشگاهى خود به آن دست يافتند. “شايعه” عموما به توضيح يا تبيين‌هاى تاييد نشده‌اى اطلاق مى‌‌شود که به يک موضوع، واقعه يا مساله عمومى مرتبط است و از شخصى به شخص ديگر منتقل مى‌گردد.
براساس اين تعريف شايعه مى‌تواند به عنوان يک دانش نوعي، ساده و مجزا که مشکوک است مورد بررسى قرار گيرد.شايعه گونه‌هاى متفاوتى دارد: شايعه‌هاى گذشته‌ نگر که اشاره ضمنى به حوادث گذشته دارد و شايعه‌هاى آينده‌نگر يا پيشگو که از آينده خبر مى‌دهد، شايعه‌هايى که براى مبارزه با گروه‌هاى خاص به طور سازمان يافته منتشر مى‌شوند و شايعه‌هايى که ظاهرا خود به خود در شرايط آشفتگى اجتماعى رواج مى‌يابد، شايعه‌هايى که نتيجه پرواز بى‌حد و حصر قوه تخيل است و شايعه‌هايى که شامل اخبارى با موضوعاتى منطقى و واقعى است. اين تفاوت‌‌ها ما را ملزم مى‌سازد به تعريف و طبقه‌بندى شايعه‌‌ها و جايگاهشان در حوزه رفتار جمعى .”1
“شايعه، خبر يا اطلاعى غير موثق است که مبتنى بر مشهورات ياقول اجماع است يعنى اعتبار خود را از تواتر و شيوع خود مى‌گيرد يعنى از هرکس بپرسيم که علت صحت اين خبر چيست، پاسخ مى‌دهد” “چون همه مى‌گويند پس صحت دارد.””
شونده نيز براى پذيرش آن مطلب کمتر به دنبال دليل و مدرک واقعى است، بلکه به شيوع و تواتر آن بسنده مى‌‌کند.
مى‌گويند: شايعه چون آب درياست يعنى هرچه نوشيده شود، بيشتر ايجاد عطش مى‌کند. چرا که معمولا شايعه ايجاد ترس و نگرانى در جامعه مى‌نمايد و مردم به علت عدم دسترسى به اطلاعات دقيق به آن پناه مى‌برند و آن را دهان به دهان نقل مى‌کنند و گاه بر آن مى‌افزايند.
در دوران انقلاب اسلامى مردم ايران شايعات فراوانى را شنيده‌ اند و آسيب‌هاى فراوانى از توپخانه‌ هاى تبليغاتى دشمن متحمل شده‌ا ند.
از شايعه رويت تصوير حضرت امام(ره) در کره ماه گرفته تا شايعه بمباران هسته‌اى ايران يا وقوع زلزه مهيب در تهران و يا شايعه اموال و دارايى‌هاى آنچنانى مسوولان کشور و امثال آن”.2
“افکار عمومى قضاوتش را درباره شايعه تا زمان به ثمر رسيدن تحقيقات جامع و علمى به تعويق نمى‌اندازد . خيلى سريع بايد اين شکاف ترميم شود و هيجان به سرعت تسکين يابد بنابراين لازم است تبيين‌‌ها بدون معطلى ارائه شود.”
علل بروز شايعه
“در انتخابات، براى فشار بر رقباى حاکم، در دوران بى‌خبري،‌در دوران ابهام در اخبار، در زمان کم‌اطلاعي، براى تخريب دشمن، براى تقويت روحيه همسنگران و براى تخريب روحيه دشمنان شايعات به حرکت مى‌افتند.
تاييد و تاکيد صاحبنظران اين است که شايعه در شرايطى بروز مى‌کند که درباره موضوعى که براى اکثريت مخاطبان افکار عمومى مهم است.
اما درباره آن اطلاعات وجود ندارد اطلاعات موجود مبهم، ناقص و ناکافى است.
ابهام + اهميت = شايعه
هرگاه مساله‌‌اى مهم در جامعه باشد و يا بروز کند، اما نسبت به آنها ابهام و پوشيدگى ايجاد شود و اخبار آن به درستى و صادقانه مطرح نشود، اهميت و ابهام افکار عمومى را وادار مى‌کند که جوينده حقيقت و اطلاعات باشند، سپس فرصتى ايجاد مى‌شود تا فرصت‌طلبان و عنادورزان از آن بهره گيرند، لذا به طور عمده علت شايعه بى‌اطلاعى مردمان از وقايع ملموس است علاوه بر اينکه در همه بحران‌ها شايعه وجود دارد يا بوجود مى‌آيد.4
راه مقابله با شايعه
“راه مقابله با شايعه عبارتنداز:
1- پيشگيري: قبل از شيوع هر شايعه‌اى بايد خطرات و پيامدهاى شايعه را براى مردم تشريح کرد. شايعه وباى خطرناکى است که به شدت و سرعت از يکى به ديگرى منتقل مى‌شود. و افراد، گروه‌ها، جوامع و حتى کشورهاى مختلف را تحت تاثير شگرف خود قرار مى‌دهد. در آيات و احاديث متعدد هم نسبت به انجام غيبت، داشتن سوء ظن و پرگويى هشدار داده شده است. پس در جامعه اسلامى مردم بايد به دنبال حرف و مطلب مستند و موثق باشند . روزنامه‌ها نيز از درج اخبار بدون منبع و به نقل از “محافل خبري” يا “افراد مطلع” بايد خوددارى نمايند تا جامعه از خطر شايعه مصون ماند.
2- درمان: چنانچه شايعه‌اى فراگير شد، بايد اقدامات ذيل به عمل آيد:
1-2) شناسايى منابع و افراد شايعه‌ساز.
2-2) بى‌اعتبار کردن منبع و کشف هويت آنان براى مردم.
3-2) دادن اطلاعات صحيح به مردمى که تحت تاثير شايعه قرار گرفته‌اند (جامعه هدف.)
4-2) ناديده انگاشتن شايعات ضعيف و پاسخ غيرمستقيم به آن. مثلا نشان دادن تصوير زنده فردى که شايعه قتل وى منتشر شده است.
5-2) پاسخ شايعه با شايعه (که درجنگ‌هاى روانى عليه دشمن به کار بسته مى‌شود.)
براى کنترل و درمان هرچه بهتر شايعات مناسب است که مرکزى تحت عنوان مرکز مطالعات شايعه يا “شايعه‌سنجي” در کشور ايجاد شود تا به تحقيقات علمى و آمارى اين موضوع و ارائه راههاى درمان شايعات بپردازند. آموزشهاى عمومى نيز جزئى از شرح وظايف اين مرکز مى‌تواند باشد.”.5
روان‌شناسى شايعه
“مطالعات روان‌شناسى نشان مى‌دهد که افکار عمومى بر انسان تاثير مى‌گذارد. در اينجا من صرفا عکس‌العمل فرد در مقابل ديگر اعضاى گروه را به ويژه در موقعيتى که به لحاظ اجتماعى مهم است - در نظر مى‌گيرم. دکتر برنارد هارت وجود يک گروه يا ذهن جمعى را در مطالعه جالبش در مورد روان‌شناسى شايعه، به صراحت رد کرد و بيان نمود ما يک روان‌شناسى اجتماعى و يک روان‌شناسى فردى نداريم. روان‌شناسى اجتماعى همان‌ روان‌شناسى يک فرد در محيط ويژه - يعنى در حضور ديگر افراد گروه است. به هرحال تجربه شخصى من درباره وضعيت اجتماعى شايعاتى که در طول زلزله منتشر شد، مرا به اين نظر راهنمايى کرد که يک قسم ذهن گروهى که تعيين‌کننده افکار و فعاليت‌هاى فردى به طرق گوناگون است، وجود دارد. دکتر هارت سعى مى‌کند پديده شايعه را به وسيله بررسى ابهامات تبيين کند. البته واژه ابهام را در معناى وسيع و نسبتا عمومى آن استفاده مى‌کند. او معتقد است شايعه يک پديده اجتماعى است، اما فرد در ارزيابى‌اش عامل اجتماعى خاصى را که در انتشار شايعه موثر باشد، نمى‌يابد. به نظر من اگر بحث به صورت زير ارائه مى‌گردد بهتر است اولا ماهيت شرايطى که شايعه به عنوان عکس‌العملى در برابر آن عمل مى‌کند بررسى گردد، ثانيا خصايص خود اين واکنش مورد بحث قرار گيرد، ثالثا عواملى که ماهيت و خصايص اين واکنش، يعنى عوامل تعيين کننده اين واکنش را تعيين مى‌کند مورد بررسى قرار گيرد. من ادعا نمى‌کنم که مباحثم دقيق است، ولى سعى مى‌کنم فقط نکات اصلى و آشکارتر را بيان کنم”.6
شرايطى که باعث مى‌شود شايعه منتشر گردد
“شرايط نوعى و مثالى که به انتشار شايعه کمک مى‌کند شامل موارد ذيل است:
الف - شرايطى که در آن يک اختلال احساسى و هيجانى بوجود آيد.
ب - شرايط اختصاصى و غيرمتداول باشد.
ج - افراد در آن شرايط با مسائل ناشناخته‌اى مواجه شوند.
د- شرايط، عوامل ناشناخته‌اى را در بر گيرد.
ه-- شرايط به يک گروه ذينفع مرتبط باشد.”7
انواع شايعه
“لازم به ذکر است که باتوجه به آسيب‌پذيرى شديد جامعه ما نسبت به رواج شايعات و تلاش فراوان دشمن در ترويج شايعه‌‌هاى سياسي،‌ اقتصادي، امنيتى و اجتماعى در جامعه و تخريب سلامت و تعادل روانى مردم، جا دارد که دستگاههاى علمي، فرهنگى و تبليغاتى کشور سرمايه‌گذارى بيشترى در اين راستا انجام دهند. يعنى ضمن تجربه و تحليل علمى شايعات و ريشه‌‌هاى آنها به تشريح عواقب شايعه‌سازى و ترويج آن براى مردم بپردازند.”8
“انواع شايعه
1) شايعات - ترس:
بخشى از شايعات به منظور ايجاد ترس و وحشت و نگرانى در جامعه توليد و پخش مى‌شوند. مثلا در سال 1370ه-.ش. شايعه‌اى در شهرها و روستاهاى دور افتاده هند رواج يافت که : “باندهاى خاصى براى ربودن بچه‌ها از خيابانها به وجود آمده است”.
ضمنا شايع شد که منظور از اين اقدام، فروش بچه‌ها به بانکهاى خون يا فروش اعضاى بدن آنها و به کارگيرى آنها در باندهاى دزدى و گدايى است. در پى رواج اين شايعه در دل پدران و مادران ترس عجيبى مستولى شد، تا آنجا که على‌رغم انکار رسمى موضوع از سوى مسئولان امر ولى آنها از اعزام فرزندان خود به مدارس اجتناب ورزيدند.
ضمنا افراد زيادى به تهمت بچه‌دزدى و بدون هيچ محاکمه و تحقيقى توسط مردم اعدام شدند.
2) شايعه - بدبيني:
منظور از شايعه ترويج بدبينى و آزار و اذيت نسبت به اشخاص يا گروه‌هاى محبوب يا مقتدر در جامعه است.
مثلا: شايعاتى که عليه پيامبر اکرم صلى‌الله عليه و آله در صدر اسلام منتشر مى‌شد و نسبت شاعر بودن به آن حضرت مى‌دادند (سوره ياسين: آيه 69.)
همچنين شايعه جنگ قدرت در ايران که بارها از سوى دشمنان انقلاب مطرح شده است. مثلا در سال 1372 شايعاتى مبنى بر حمله به منزل حضرت امام(ره) و کشته شدن 20 نفر در بيت ايشان در غرب انتشار يافت که علت آن را نزاع بر سر کسب قدرت بين رهبران کشور ذکر کردند!
البته روزنامه واشنگتن تايمز در 19/3/93 منبع اين خبر را دفتر ابوالحسن بنى‌صدر در پاريس اعلام کرد و با استناد به پخش سخنرانى حضرت امام(ره) از تلويزيون به تکذيب آن پرداخت.
3) شايعه تفرقه‌افکن
اين شايعه بر مبناى اصل “تفرقه‌ بيانداز و حکومت کن” يا “فرق تسد” استوار است.
و با هدف ايجاد اختلاف در بين فرمانده و سربازان و يا بين دو همسر يادو طايفه و گروه و امثال آن توليد و پخش مى‌شود.
مثلا: پس از اشغال منطقه غزه توسط صهيونيست‌ها در سال 1366 شايع شد که مسيحيان از حاکمان اشغالگر خواسته‌اند که مسجد بزرگ غزه به کليسا تبديل شود.
هدف از اين شايعه ايجاد شکاف در وحدت ملى فلسطينيان از طريق تحريک احساسات دينى بود.
4) شايعه فريب:
اين شايعه همچون پرده‌اى از دود است که براى پنهان‌سازى اهداف واقعى دشمن استفاده مى‌شود. مثلا در تاريخ 8/6/1941 وزير تبليغات آلمان دکتر گوبلز ضمن چاپ مقاله‌‌اى درخصوص جزيره کريت به طور ضمنى اشاره کرد که ارتش آلمان در ابتدا قصد حمله به انگلستان را دارد و سپس روسيه، در حالى که نقشه اصلى بر مبناى هجوم به مسکو بود!
5) شايعه اقتصادي
هدف از شايعه ايجاد حالتى از نگرانى و ترس در بازار مالى يا اوضاع اقتصادى کشور به ويژه در زمان بحرانها و جنگهاست.
مثلا: در آمريکا شايعاتى پيرامون توليدات رستورانهاى مک دونالد ظاهر شد که مى‌گفت: اين رستورانها به محتواى ساندويچ‌هاى خود کرمهايى اضافه مى‌کند تا پروتئين آنها افزايش يابد. در پى اين شايعه تعداد زيادى از مردم به علت سلامتى خود از خريد اين توليدات خوددارى کردند و مديريت اين رستورانها را مجبور به صرف هزاران دلار نمود تا بر اين شايعه ويرانگر سيطره يابد.
6- شايعه ناموسي:
اين شايعه در پى جدايى بين زن و شوهر و هتک حرمت افراد از طريق بدنام کردن يکى از همسران است که به آن قذف گفته مى‌شود. مثلا حادثه افک که در آيات 20-10 سوره نور نقل شده است در خصوص يکى از اين شايعات است. در شان نزول اين آيات مفسران گفته‌اند که يکى از همسران پيامبر اکرم صلى‌الله عليه و آله مورد تهمت ناموسى قرار مى‌گيرد (در برخى کتابها نام اين زن را ما ريه قبطيه و در کتب اهل‌سنت عايشه ذکر کرده‌اند.)
مسلمانان از اين مساله سخت ناراحت مى‌شوند تا آن که اين آيات نازل مى‌شود. در اين آيات مومنانى که فريب اين تهمت را خورده و تحت تاثير قرار گرفتند، مورد سرزنش واقع مى‌‌شوند و خداوند متعال مى‌فرمايد: چرا هنگامى که اين (تهمت) را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (وکسى که همچون خود آنها بود) گمان خير نبردند؟ چرا نگفتيد که اين دروغى بزرگ و آشکار است؟
چرا چهار شاهد برا‌ى آن نياوردند؟ اکنون که چنين گواهانى نياوردند، آنان در پيشگاه خدا دروغگو هستند.”9
منابع و مآخذ:
1- شايعه و افکار عمومى / وارن اي. پيترسن و نئول پي. گيست / ترجمه: عبدالرضا خليلي
2- شايعه‌سازى و راههاى مقابله با آن
n/article/www.ilamtoday?=article.asp48
.com//:http
3- زلزله شايعه / يکشنبه 17 خرداد 1383 منبع: همشهرى نوشته: جي.پراساد / ترجمه: عبدالرضاخليلي
4- يحيايى ايله‌اى - فصلنامه تحقيقات روابط عمومى - مقاله مديريت بحران
5- شايعه‌سازى و راههاى مقابله با آن
n/article/www.ilamatody?=article.asp48
.com//:http
6- زلزله شايعه / يکشنبه 17 خرداد 1383 منبع: همشهرى نوشته: جي.پراساد / ترجمه: عبدالرضا خليلي
7- زلزله شايعه / يکشنبه 17 خرداد 1383 منبع: همشهرى نوشته: جي.پراساد / ترجمه: عبدالرضا خليلي
8- شايعه‌سازى و راههاى مقابله با آن
n/article/www.ilamtody?=article.asp48
.com//:http
9- شايعه‌سازى و راههاى مقابله با آن
n/article/www.ilamtoday?=article.asp48
.com//:http

یزدفردا  رسالت

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا